Oorsake van die Groot Trek

Oorsake van die Groot Trek

Daar is drie keuses vir die grensboer: "Ons moet óf weghardloop, óf stilsit en ons kele laat afsny, óf ons moet verdedig wat ons het." Dit was in 1825 die woorde van Andries Stockenstrom in die drosdy van Graaff-Reinet teenoor aan twee sendelinge van die Londense Sendinggenootskap (John Philip en William Wright) en 'n liberale Britse setlaat Thomas Pringle).

Stockenstrom (1792-1864) was landdros en sou in 1828 in Grahamstad as kommissaris-generaal van die oostelike provinsie word. Hermann Giliomee beskou hom as die grootste Afrikaner van die negentiende eeu. Anders as die ander goed opgevoede amptenare het hy homself "Afrikaner" en "Boer" genoem. Hy was volgens Giliomee in Die Afrikaners 'n eerlike man met 'n vurige, onafhanklike gees en kon geen skynheiligheid verdra nie.

Vir hom was weghardloop onaanvaarbaar, en hy het tien jaar later die Groot Trek veroordeel. Hy het egter die opvatting verwerp dat die burgers nie die reg het om hulleself te verdedig nie. Vir hom was daar twee kernwaardes, naamlik waarheid en strenge en gelyke geregtigheid.

Sy gespreksgenote het Stockenstrom probeer stilmaak deir te sê dat die koloniste geen reg het om in die grensgebied te wees nie. Stockenstrom het geantwoord dat die Britte hierdie beginsel meer as elke ander nasie verontagsaam het.

Tog was die Groot Trek nie 'n geval van weghardloop nie, sê Giliomee. Dit was 'n goed beplande massa-opstand teen 'n ondraaglike gebrek aan sekuriteit. Die trek het verskeie oorsake gehad, maar hulle kan opgesom word as 'n gebrek aan grond, arbeid en veiligheid.

Die grensboere het al hoe minder geweet hoe om op te tree teen rondlopers en veediewe. Baie het swaar verliese weens veediefstal gely en het toenemend vir hul lewens gevrees. In sekere dele was daar feitlik geen regeringsgesag nie. Die sesde grensoorlog (1834-1835) was vir die burgers 'n geweldige skok. Hulle kon nie glo dat 'n Xhosa-inval op so 'n groot skaal moontlik was nie. Die hele grensgebied was in 'n toestand van onrus.

31 December 1834 -A large force of some 12 000 Western Xhosas, led by Makoma (Maqoma), the leader of the Gaika tribe, sweeps into the Cape Colony and devastates the country between the Winterberg mountain and the sea. (Potgieter, D.J. et al. (eds)(1970). Standard Encyclopaedia of Southern Africa, Cape Town: NASOU, v. 5, p.58).

Die dryfveer vir die trek word opgesom in 'n opskrif van A.J. Böeseken en D.W. Krüger in Drie eeue: "Daar was geen geloof in 'n beter toekoms in die Kolonie nie." Die skrywer F.A. Venter laat in sy roman Geknelde land (1960) sy hoofkarakter, Rudolf Dreyer wat eers kwaai teen die trek was, sê: "Hier sal ons altyd slawe bly. Hier sal ons altyd vir die swarte werk. Ons sal ons lewens hier nooit seker wees nie." (Hy gebruik 'n ander woord vir swarte.)

Grensboere het kommissies aangestel wat die moontlikhede vir 'n rustiger lewe elders moes ondersoek. 'n Verkenningstrek onder Hendrik Scholtz het die Soutpansbergstreek verken, 'n tweede onder Jan Andries Pretorius het ongunstig gerapporteer oor Damaraland, en die derde onder Pieter Lafras Uys het einde 1834 teruggekom met 'n besonder gunstige verslag uit Natal.